Kunst en Wetenschap – overeenkomsten en verschillen

In de jaren ’60 van de vorige eeuw begon de beeldende kunst zich te bedienen van een terminologie die steeds vaker aan de wetenschap werd ontleend. Uit die periode komt het nadien in vrijwel alle kunstdisciplines gebruikte begrip ‘onderzoek’ voort. Nu bestaan er immense verschillen tussen wetenschap en kunst. Daarom is het maar helemaal de vraag of een begrip als ‘onderzoek’ zomaar kan worden getransponeerd naar enige theorievorming over de beeldende kunst. Immers, aan wetenschappelijke theorieën worden als algemene regel drie eisen gesteld, t.w.: de betreffende theorie moet simpel, eenvoudig en elegant zijn, zij moet ook in het licht van nieuw onderzoek overeind kunnen blijven en zij moet nieuwe verschijnselen kunnen voorspellen. Kom bij de kunsten maar eens om zulke criteria!

Naar traditie grenst de wetenschap onderzoeksobjecten af, stelt hypothesen op, bepaalt methoden van onderzoek en evalueert conclusies. Onderzoek in bijv. zowel de zuivere als de afgeleide natuurwetenschappen beoogt een cumulatie van bevindingen, die tot stand komt doordat de volgende wetenschapper het werk van de voorgaande bestudeert, onderzoekt en erop voortbouwt. En tenslotte kunnen in de wetenschap conclusies weerlegd worden.

In de kunsten gaat dat allemaal heel anders toe.

Zo in muziek, poëzie, proza, dans, toneel, schilderij, beeld, foto en film al onderzoek wordt gepleegd, geschiedt zulks door de betreffende kunstenaar op volstrekt persoonlijke en derhalve subjectieve gronden. Onderzoek heeft in de (beeldende) kunsten nu eenmaal geen algemeen geldend resultaat en beoogt dat ook niet. De ene kunstenaar heeft alleen al ter vermijding van plagiaat weinig of niets aan het werk van de ander. En voorts is iedere uitspraak in de kunst altijd juist en weerlegbaar tegelijk. Als er al sprake is van een relatie tussen kunst en wetenschap wordt die voornamelijk besproken in termen van de humaniora ofwel menswetenschappen, zoals bijvoorbeeld de kunstfilosofie. Want ook al blijft een groot kunstwerk toch voornamelijk een esthetisch resultaat, het wil niettemin evenzovaak beschouwd worden als de meest dwingende, meest overtuigende manier om een idee vorm te geven. De kunstenaar wil zich middels het kunstwerk een plaats verwerven in de geschiedenis van ideeën: iets dat alle grote kunstenaars ook daadwerkelijk hebben gedaan.

Bedenkingen tegen de wetenschap zélf komen inmiddels van wetenschapsfilosofen als o.a. Karl Popper, Theodor Kuhn en Bruno Latour. Karl Popper benadrukt de enorme invloed van mythen, sagen, legenden, sprookjes en verhalen en allerlei andere vóórwetenschappelijke opvattingen, die hij beschouwt als grondstof voor de wetenschap. Eén van zijn voorbeelden betreft de beweging van de aardcontinenten: wat ooit een niet-wetenschappelijk standpunt was is nu algemeen aanvaard! In de optiek van Karl Popper zijn natuurwetenschappelijke theorieën weinig meer dan vermoedens die alleen maar gelden totdat ze gefalsificeerd ofwel weerlegd worden, vandaar Karl Popper’s falsificatietheorie. Volgens Theodor Kuhn daarentegen is de wereld zoals wij die kennen een product van wederzijdse aanpassing tussen taal en ervaring. De mens schikt zich met zijn taal naar de werkelijkheid, maar ook andersom voegt de werkelijkheid zich naar de mens. Middels onze taal geven wij aan bepaalde zaken wél een kans om zich te manifesteren, terwijl wij aan andere zaken geheel of gedeeltelijk voorbijgaan (zie het verschil in distributie tussen beschreven en onbeschreven kunst). Volgens Theodor Kuhn is dit culturele verschijnsel geheel in tegenstelling tot de natuur zélf, waarin de immer voortgaande biologische evolutie leidt tot een continue specialisatie en specificatie. Daarom is wetenschap volgens Kuhn niet meer op zoek naar de waarheid, maar stelt zij voornamelijk vragen binnen de grenzen van een paradigma ofwel omwenteling, zoals bijvoorbeeld de Copernicaanse revolutie. Bruno Latour tenslotte is de overtuiging toegedaan dat als je de ontwikkeling van de wetenschap wilt reconstrueren, je eigenlijk alleen maar bezig bent met rationalisaties en rechtvaardigingen achteraf. Volgens Bruno Latour is de feitelijke gang van zaken in de wetenschapsontwikkeling een kwestie van anderen overtuigen van vermeende feiten over experimenten en argumenten, waarbij vaak een beroep wordt gedaan op autoriteit. Deze of die professor zegt het, dus zal het wel zo zijn; reden waarom Bruno Latour zegt: ‘de natuur is datgene wat overblijft nadat alle geleerden erover zijn uitgeruzied!’

Recente ontwikkelingen in de kunst.

Inmiddels heeft de kunst zich weer van de wetenschap afgewend en zien we in de jaren ’80 van de vorige eeuw in de kunst een herleving van de belangstelling voor zaken als magie, mystiek en spiritualiteit ontstaan (zie de tentoonstelling: ‘The Spiritual in Art’ in het Haags Gemeentemuseum in 1982 en de Biënnale in Venetië over de Alchemie in 1987). In de jaren ’90 is er veel belangstelling voor de relatie tussen kunst en taal middels het werk van o.m. Joseph Kosuth. Weer later bestaat in de kunst voornamelijk aandacht voor beeldmanipulatie d.m.v. computertechnologie. En in haar meest recente ontwikkeling richt de kunst zich, zoals de Documenta 2002 te Kassel toont, op de positie van de ontheemde mens en verruilt zij momenteel esthetiek voor ethiek. Niettemin is de term ‘onderzoek’ niet meer weg te denken uit de wereld van de beeldende kunsten en wordt daarin op vier gebieden toegepast, t.w.:

• het formele onderzoek (alles in het kunstwerk dat de vorm betreft);
  
• het onderzoek naar de beeldmiddelen (materialen, materiaalcombinaties en bewerkingstechnieken);
  
• het onderzoek naar de waarneming (video-art, performance, environmental art);
  
• het onderzoek naar de mogelijkheid om betekenissen in beeld te brengen.
  

Hoezo eigenlijk: kunst werkt irrationeel?

Door Mark Rietmeijer, ©2005

Mark Rietmeijer